Maak Nederland snel weer missionair

De kiezers hebben gesproken. Nu is het de beurt aan de gekozenen, die met elkaar een nieuw kabinet formeren. Het duurt meestal even voordat die zijn uitgesproken: de gemiddelde formatie neemt drie maanden in beslag. Maar de totstandkoming van het kabinet-Rutte III duurde maar liefst 225 dagen – een naoorlogs record. Dat kunnen we ons nu niet veroorloven. Nederland verkeert in diepe crisis: na de economische krimp van 3,8% in 2020 volgt zonder twijfel een verdere daling van het bruto binnenlands product (bbp) in het eerste kwartaal. Sectoren als horeca, cultuur, evenementen en grote delen van de detailhandel zijn al maanden grotendeels gesloten. Ondanks overheidssteun zijn getroffen ondernemers door hun buffers heen. Door de schoolsluiting heeft een hele generatie kinderen en jongeren een leerachterstand opgelopen. En veel jongvolwassenen – maar niet alleen zij – ervaren een afname van het levensgeluk en een toename van psychische problemen. Tel daarbij op de maatschappelijke uitdagingen waarvoor Nederland al stond: de ongelijkheid op de arbeidsmarkt en in het onderwijs, de noodzaak tot versterking van ons verdienvermogen, de opgaves ten aanzien van klimaat en leefomgeving – en het is duidelijk: er is werk aan de winkel.

Pieter Hasekamp

directeur bij het Centraal Planbureau

Oproep

Het Centraal Planbureau (CPB), het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) en het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) adviseerden om zo snel mogelijk na de verkiezingen tot samenhangend herstelbeleid te komen. Die oproep heeft politieke steun gekregen, maar dat is nog geen garantie voor succes. Lastig is dat herstelbeleid, anders dan de huidige overheidssteun, de korte met de langere termijn moet verbinden. En de keuzes voor die langere termijn kunnen behoorlijk uiteenlopen, blijkt uit de doorrekening van de verkiezingsprogramma’s door CPB en PBL. Toch is er ook aanleiding tot optimisme. Want vrijwel alle partijen willen extra investeren in duurzame, inclusieve economische groei – in brede welvaart. Zelfs over de verdeling van de rekening bestaat veel overeenstemming: die moet primair naar het zwaarder belasten van kapitaalinkomen en vermogen (waar Nederland in internationaal perspectief afwijkt). Het moet dus mogelijk zijn een akkoord te bereiken over doelstellingen en oplossingsrichtingen, en de gedetailleerde uitwerking van plannen pas later – bijvoorbeeld in de eerste begroting – te regelen.

Man op de maan

Het is een denkwijze die aansluit bij het gedachtegoed van de Italiaanse-Amerikaanse econoom Mariana Mazzucato. Haar recente boek Mission Economy stelt de maanlandingsmissie uit de jaren zestig als voorbeeld voor hoe de overheid brede welvaartsdoelen kan bereiken. Door een breed gedragen doel (‘de Russen verslaan’) te vertalen in een concrete doelstelling (‘voor 1970 een man op de maan’) en daar private partners, mensen en middelen bij te zoeken, kan de overheid de economische en maatschappelijke richting sturen, zonder vooraf alle benodigde acties, kosten en baten in beeld te hebben.

Maar werkt dat wel? De maanlandingsmissie is een geslaagd publiek-privaat partnerschap. Het beoogde resultaat werd binnen de tijd gehaald, met als positief neveneffect technologische doorbraken waarvan we nog steeds profiteren. Mazzucato stelt terecht dat de rol van de overheid veel breder moet zijn dan het opheffen van marktfalen, waar economen vaak de mond vol van hebben. De overheid creëert zelf maatschappelijke waarde, neemt risico’s die de private sector niet aandurft en kan zo innovaties tot stand brengen die weer leiden tot nieuwe markten. Dat vraagt om een overheid die niet alles uitbesteedt, maar zelf voldoende kennis heeft om regie te voeren op beleidsopgaves.

Toch valt er ook wat op af te dingen. Tegenover de (dure) maanmissie staan voorbeelden die jammerlijk mislukten, zoals Nixons war on drugs. Overheidshandelen is gevoelig voor lobby en risico’s worden niet aangemoedigd. Daarnaast is gedrag veel moeilijker stuurbaar dan technologie. Dat terwijl de uitdagingen van nu – klimaatverandering, onderwijsachterstanden, publieke gezondheid – juist alles met gedrag te maken hebben.
Ik pleit ervoor om een missionaire benadering te combineren met heldere kaders en voldoende ruimte voor de uitvoering. Voor inspiratie hoeven we niet naar de maan. De Deltawerken zijn een langetermijnproject waarbij de overheid een breed gedragen doel (‘droge voeten’) vertaalde in concrete acties over een termijn van 25 jaar (‘afsluitdammen en hogere dijken’). Nederland profiteert nog steeds van de technologische en organisatorische kennis die in die tijd is opgedaan.

De Deltacommissie was er destijds twintig dagen na de Watersnoodramp, en leverde binnen drie maanden het eerste deel van haar advies. Maar dan kon alleen omdat er al degelijke studies lagen. Nu, ruim een jaar na de eerste lockdown, moet het ook lukken om snel tot samenhangend herstelbeleid te komen. Het voorwerk ligt er in de vorm van de verkiezingsprogramma’s, die al grotendeels zijn doorgerekend door de planbureaus. Daarnaast liggen er adviezen van diezelfde planbureaus, de coronadenktank van de SER, de Studiegroep Begrotingsruimte, en vele adviesraden en commissies. Op basis hiervan moet de politiek nu keuzes maken. De kiezers hebben gesproken: hoog tijd voor een missionair kabinet.

Pieter Hasekamp

Dit essay van Pieter Hasekamp is op vrijdag 19 maart 2021 ook gepubliceerd op de opiniepagina van Het Financieele Dagblad.