Fiets zonder schroefjes: het ontrafelen van internationale waardeketens

Opeens was iedereen doordrongen van de complexiteit van deze supply chains, of waardeketens in het Nederlands: de netwerken van bedrijven die samenwerken om een goed of dienst te leveren. Deze netwerken zijn sinds de jaren 80 steeds complexer en internationaler geworden. Zo wordt tegenwoordig bijvoorbeeld een smartphone ontworpen in de Verenigde Staten, geproduceerd in China, geassembleerd in Vietnam en verkocht in Nederland, waarbij allerlei onderdelen ook nog geproduceerd worden in weer andere landen.

Bedrijven hebben baat bij complexe internationale waardeketens. Zo profiteren ze van lagere kosten door bepaalde productiestappen te verplaatsen naar landen die deze goedkoper kunnen uitvoeren. Daarnaast geven waardeketens bedrijven toegang tot meer afzetmarkten, kennis en innovatie doordat ze kunnen samenwerken met buitenlandse partners.  Maar, zoals de coronapandemie duidelijk maakte, zijn er ook risico's verbonden aan lange en complexe waardeketens. 

Een veranderende geo-economie

De globalisering van de laatste decennia lijkt de afgelopen tijd wat gas terug te nemen. In de grote financiële crisis van 2008/09 is de wereldhandel sterk teruggevallen en ondanks dat het niveau weer hersteld is, lijkt de eerdere groei van globalisering niet teruggekeerd.  Deze ontwikkeling gaat samen met oproepen tot re- of nearshoring, het ‘terughalen’ van waardeketenactiviteiten naar eigen land of regio. Het recente beleid van de VS met hogere invoertarieven is hiervan een voorbeeld. Daarnaast klinkt sinds de coronacrisis de roep om  grotere ‘strategische onafhankelijkheid’: voor bepaalde cruciale grondstoffen en producten wil men minder afhankelijk zijn van andere regio’s. 

Als de trend van protectionisme en reshoring doorzet, worden internationale waardeketens mogelijk verstoord. Bedrijven zullen meer te maken krijgen met handelsbarrières zoals invoertarieven en zullen wellicht hun waardeketens moeten herstructureren. Hierdoor kunnen de afhankelijkheidsrisico’s van mondiale waardeketens verminderd worden, maar de voordelen die deze waardeketens met zich meebrengen zeker ook. Dit roept om meer maar vooral ook ander onderzoek dan voorheen, dat waardeketens expliciet meeneemt en niet alleen directe handelsrelaties (import- en export) in kaart brengt. 

Nieuw waardeketenonderzoek

De afgelopen periode hebben wij op het CPB een nieuw instrumentarium ontwikkeld om waardeketens te analyseren, op basis van eerder werk bij het CBS, Rijksuniversiteit Groningen  en elders. Daarbij ligt de focus op de Nederlandse handelspositie in internationale waardeketens. Het ontrafelen van deze waardeketens is geen gemakkelijke opgave door de complexiteit van deze ketens. We kunnen nu laten zien hoeveel productiestadia een levering gemiddeld is doorgegaan, welke en hoeveel grensovergangen zijn gepasseerd in dat productieproces en of deze belast zijn met tarieven en hoe hoog die zijn.

Daarnaast hebben we ons handelsmodel, een zogeheten zwaartekrachtmodel, verbeterd zodat het waardeketens expliciet kan meenemen.  Met de nieuwe instrumenten kunnen we de effecten van handelsbeleid op waardeketens simuleren. Bijvoorbeeld, wat gebeurt er met de Nederlandse in- en uitvoer als er een handelsoorlog uitbreekt tussen de VS en China? En wat zijn daarvan de inkomenseffecten? Waarin zijn de Nederlandse bedrijven gespecialiseerd en welke activiteiten laten we aan buitenlandse partners of dochterondernemingen? 

Eigen mini-waardeketen

Het maken van deze aanvullingen van onze gereedschapskist is ingewikkeld. Het team heeft hier hard aan gewerkt en het proces vraagt expertise van binnen en buiten het CPB, onze eigen mini-waardeketen. 

Klaar zijn we nooit. In de toekomst zal het belang van waardeketenonderzoek alleen maar toenemen, juist door veranderende geopolitieke verhoudingen. Verder speelt de groeiende roep om duurzaamheid en sociaal verantwoord ondernemen ook een belangrijke rol. Bedrijven moeten steeds meer rekening houden met hun impact – via directe en indirecte handelspartners – op mens, milieu en maatschappij. Met ons nieuwe instrumentarium hopen we meer inzicht te verschaffen in de verschillende productiestadia van waardeketens en de daarbij behorende impact. Hiermee kan (handels)beleid gerichter bijdragen aan een duurzamere en toekomstbestendige economie. 

Van ons ontrafelwerk hebben we geleerd dat ingewikkelde internationale waardeketens overal aanwezig zijn. Het is al lang geen "Made in Holland" meer, maar wordt het "Made in the world" of toch "Made in Europe"? Dat moet nog blijken, zonder internationale waardeketens kunnen we in ieder geval niet als we willen blijven kunnen genieten van nieuwe fietsen en meubels. 

Daan Freeman