Menselijk kapitaal, speur- en ontwikkelingswerk en mededinging in macro-economische analyse

Het is gewenst om meer kennis te vergaren over het kwantitatieve belang van deze factoren. Wil de overheid goed beleid kunnen voeren om de productiviteit te vergroten, dan is bovendien meer kennis over de daadwerkelijke invloed van overheidsbeleid op de arbeidsproductiviteit essentieel.

Om meer inzicht te krijgen in de effectiviteit van overheidsbeleid rond productiviteitsbevordering èn om de genoemde kwantitatieve kennis te vergroten, is het Centraal Planbureau (CPB) een onderzoeksprogramma 'Arbeidsproductiviteit' gestart. In dit kader is vandaag het CPB Document 'Human capital, R&D, and competition in macroeconomic analysis' verschenen. Dit eerste onderzoeksrapport uit het nieuwe onderzoeksprogramma verkent via een literatuurstudie de belangrijkste mogelijkheden om te komen tot betere analyses op het gebied van de kenniseconomie.

De onderzoekers hebben de invloed van drie factoren verkend: onderwijs; onderzoek & ontwikkeling; en concurrentie. De in de economische literatuur gevonden rendementen van onderwijs en onderzoek lopen nogal uiteen maar zijn doorgaans hoog. Ook een vergroting van de concurrentie op productmarkten genereert positieve economische effecten.
Het CPB onderzoekt wat de rol van de overheid zou kunnen zijn om de arbeidsproductiviteit te bevorderen. Over de effectiviteit van overheidsbemoeienis met de kenniseconomie is nog maar weinig bekend. Meer onderzoek op basis van experimenten kan inzicht opleveren in de vraag welke beleidsinstrumenten effectief zijn.

Onderzoeksprogramma Arbeidsproductiviteit
Het doel van het onderzoeksprogramma Arbeidsproductiviteit is om op een breed terrein een state-of-the-art kwantitatieve inschatting te maken van de invloed van beleid op productiviteit, en daarmee op de macro-economische ontwikkeling. Het gaat dan om beleid dat de productiviteit bevordert via de achterliggende factoren onderwijs, onderzoek & ontwikkeling, en concurrentie. Slechts enkele andere, internationale instituten zoals IMF en Wereldbank verrichten vergelijkbare beleidsanalyses over arbeidsproductiviteit. Het CPB wil aansluiten bij deze internationale onderzoeken.

Onderwijs
Meer onderwijs kan de arbeidsproductiviteit verhogen. Het opleidingsniveau van de beroepsbevolking is van invloed op de productiemogelijkheden van een land. De voordelen van meer onderwijs komen deels terecht bij de personen die het onderwijs hebben genoten, in de vorm van een hoger salaris. Daarnaast kan onderwijs ook uitstralingseffecten op de maatschappij hebben. Mensen leren van elkaar. Ook zijn in de economische literatuur aanwijzingen gevonden voor een positieve invloed van onderwijs op gezondheid, veiligheid en de kwaliteit van democratische beslissingen.
Zulke positieve externe effecten kunnen reden zijn voor overheidsbemoeienis met onderwijs. De overheid speelt een prominente rol in de onderwijssector. Er is echter nog maar weinig bekend over welk beleid het beste werkt. Beleidsevaluatie-onderzoek met behulp van experimenten kan het inzicht in de effectiviteit van overheidsbeleid vergroten.

Onderzoek en ontwikkeling
Onderzoek binnen universiteiten en in het bedrijfsleven vormt de drijvende kracht achter innovatie. Innovatie leidt tot nieuwe producten, diensten of productieprocessen. Vaak leidt dit tot hogere efficiëntie en arbeidsproductiviteit, omdat nieuwe machines een deel van de werkzaamheden van mensen kunnen overnemen, omdat productieprocessen worden verbeterd, of omdat nieuwe producten meer toegevoegde waarde leveren. In de literatuur worden doorgaans hoge private rendementen van onderzoek gevonden. Dit maakt investeren in onderzoek en ontwikkeling aantrekkelijk voor bedrijven.
Verder blijken ook de maatschappelijke rendementen vaak hoog te zijn. Deze overstijgen dikwijls de private rendementen, zodat ook hier sprake is van positieve externe effecten. Vandaar dat de overheid onderzoek in bedrijven stimuleert door middel van subsidies en belastingkortingen. Over de daadwerkelijke omvang van de externe effecten bestaat echter nog onduidelijkheid, zodat de hierbij passende mate van overheidsinterventie ook moeilijk is vast te stellen.

Concurrentie
Concurrentie is een belangrijke drijfveer voor bedrijven om te innoveren, en is daarmee van invloed op de arbeidsproductiviteit. Zo is in bepaalde (veelal jonge) bedrijfstakken soms sprake van dynamische concurrentie: niet concurrentie in de markt maar om de markt. Innoverende bedrijven kunnen bestaande bedrijven uit de markt verdrijven, en zo een dominante marktpositie veroveren. Concurrentie en innovatie zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden bij zulke 'creatieve destructie'. Overmatige concurrentie kan innovatie echter ook belemmeren, bijvoorbeeld omdat dan de mogelijkheden om innovatieve producten winstgevend te introduceren in het gedrang komen.