Economisch advies voor het ministerie van Justitie en Veiligheid

Pak  een vel papier en een pen. Schrijf dan als eerste stap aan de linkerkant de voordelen en aan de rechterkant de nadelen. Denk een paar dagen na en kruis dan de belangrijkste voor- en nadelen aan. Dit is stap twee. En als derde stap: kijk of bepaalde voordelen opwegen tegen een of meerdere nadelen. Als dat zo is, streep die dan  weg. En op basis van wat overblijft, neem je een beslissing. 

Beslisrecept 

Het besluitvormingsrecept van Benjamin Franklin heeft veel overeenkomsten met een maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA).  In Nederland wordt MKBA vooral toegepast op fysieke vraagstukken, zoals het bepalen van de hoogte van dijken en het beslissen over de aanleg van wegen en spoor. Voor deze toepassingen zijn ook officiële richtlijnen, werkwijzers en kengetallen. Het CPB en PBL zijn door de regering aangewezen voor het bewaken van de kwaliteit van MKBA’s. Dit doen zij onder andere door het schrijven van algemene richtlijnen en het toetsen en begeleiden van werkwijzers voor specifieke beleidsterreinen. 

Vlak voor de kerst heeft het ministerie van Justitie en Veiligheid een bijzonder cadeau gekregen: een werkwijzer voor de maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA) op het gebied van justitie en veiligheid . Deze is op verzoek van het WODC geschreven door consultants van SEO en Ecorys. Ik heb namens het CPB  in de begeleidingscommissie gezeten, samen met onder anderen een PBL-collega en een hoogleraar rechtseconomie. De werkwijzer is belangrijk om het budget van het ministerie van Justitie en Veiligheid effectiever en efficiënter in te zetten. Dit levert Nederland meer rechtvaardigheid en veiligheid op voor dezelfde prijs. 

Alleen al de eerste stap in het recept van Benjamin Franklin, maak een overzicht van positieve en negatieve effecten van een maatregel, is van grote waarde. Het is minder triviaal dan het lijkt. De effecten kunnen beoogde effecten betreffen, maar ook onbedoelde of ongewenste effecten.  Openbare verkoop van cannabis in coffeeshops verlaagt misschien de drugscriminaliteit, maar zorgt onbedoeld ook voor overlast door drugstoerisme. Het is ook belangrijk om naar effecten elders in de justitiële keten te kijken. Zo heeft investeren in betere opsporing van daders weinig zin als bij justitie en de rechterlijke macht geen capaciteit beschikbaar is om hen te vervolgen en berechten. 

Kosteneffectiviteit

Het overzicht met effecten kan worden aangevuld met informatie over de kosten en de omvang van effecten. Die informatie kan worden gebruikt om de kosteneffectiviteit van maatregelen te vergelijken. Bijvoorbeeld, wat is effectiever om woninginbraak te verminderen: extra inzet op bewaking van wijken of een verplichting tot goede sloten voor nieuwbouwhuizen? Voor een dergelijke vergelijking is echter wel betrouwbare informatie over de omvang van deze effecten van belang. Soms kan het ook lonen om te onderzoeken of combinaties van maatregelen nóg kosteneffectiever zijn (1+1=3).

In de tweede en derde stap bij het beslisrecept van Benjamin Franklin wordt gekeken of de voordelen opwegen tegen de nadelen. In een MKBA worden de belangrijkste effecten vertaald in euro’s; dit helpt om de voor- en nadelen tegen elkaar af te wegen.  Op het beleidsterrein van Justitie en Veiligheid is dit helaas vaak niet mogelijk. Dit komt enerzijds door onvoldoende betrouwbare informatie over de omvang van de effecten en anderzijds door het feit dat effecten lastig in euro’s te vertalen zijn. Desondanks zijn er al wel een paar MKBA’s gemaakt op het gebied van justitie en veiligheid.  Voorbeelden zijn MKBA’s over het Schengen-visumbeleid  en over reclassering . 

Systematisch

Een MKBA kan helpen om systematisch en op basis van alle beschikbare informatie beleidskeuzes te maken. Hierbij is niet alleen het saldo van kosten en baten van belang, maar ook de verdeling van de kosten en baten over verschillende groepen en de rechtvaardigheid daarvan. Rechtvaardigheid moet bij het beoordelen van straffen en andere maatregelen echter niet uit het oog worden verloren. Wat rechtvaardig is, hangt af van de soort van het delict (bijvoorbeeld verkeersovertreding, winkeldiefstal of moord) en de kenmerken van de dader (wel of niet toerekeningsvatbaar, rijk of arm). In Nederland zijn verkeersboetes inkomensonafhankelijk; hogere boetes zullen dus vooral een inkomens- en gedragseffect hebben op autorijders met een laag inkomen. In een MKBA over hogere verkeersboetes moet daarom ook aandacht worden besteed aan dit soort verdelingseffecten.   

Ook komende jaren zijn er vele en grote beleidsuitdagingen op het terrein van justitie en veiligheid. De MKBA-werkwijzer kan behulpzaam zijn bij het beoordelen en vergelijken van maatregelen. Alleen al de eerste twee stappen in het 250 jaar oude recept van Benjamin Franklin, maak een overzicht van positieve en negatieve effecten en geef aan wat de belangrijkste zijn, zijn dan van grote waarde.

Frits Bos