11 februari 2021
CPB Column - Pieter Hasekamp

De wereld verandert steeds langzamer – en dat is een probleem

Photo of Pieter Hasekamp
Ik moet iets bekennen: het is me nog nooit gelukt om een managementboek uit te lezen. Ik heb het vaak geprobeerd, maar altijd liep ik vast in het jargon, in de generalisaties op basis van mager en anekdotisch bewijs, in het eindeloos uitmelken van eenvoudige ideeën, in het papegaaien van de laatste hype. Desondanks krijg ik toch regelmatig wat mee van de nieuwste inzichten, via de verschillende seminars en cursussen waar modern “leiderschap” wordt onderwezen.
Pieter Hasekamp
directeur bij het Centraal Planbureau
Photo of Pieter Hasekamp

De trend van dit moment lijkt VUCA: volatile, uncertain, complex and ambiguous. De basisgedachte – de wereld om ons heen valt niet te beheersen – is al ouder, afkomstig uit de school van militaire planning. Maar de laatste jaren wordt het idee steeds breder toegepast, gevoed door globalisering en de digitale revolutie. En corona heeft het laatste zetje gegeven. Het is nu officieel: de wereld verandert steeds sneller.

Onzekerheid

Maar is het ook waar? Natuurlijk, op dit moment hebben we te maken met grote onzekerheid: hoe gaat het verder met de pandemie, wanneer worden de beperkingen opgeheven, wat zijn de gevolgen voor economie en samenleving? En we zien allemaal om ons heen wat digitalisering teweegbrengt: de opkomst van sociale media, de invloed van Big Data, de groei van de platformeconomie en, sinds kort, het online vergaderen. En internationaal: verschuivende machtsverhoudingen, de afhankelijkheid van China en wereldwijde aanvoerketens, de druk op het multilaterale stelsel dat de internationale economische en politieke verhoudingen reguleert.

Allemaal waar. Maar is er echt iets nieuws onder de zon? Veranderingen zijn van alle tijden. Als we terugkijken op de afgelopen eeuw, valt op dat we in elk decennium grote disrupties hebben gezien.. Om te beginnen de Roaring Twenties, de jaren dertig, de Tweede Wereldoorlog – geen rustige periode. De jaren vijftig? Koude oorlog, dekolonisatie en een ongekende welvaartsgroei. De jaren zestig en zeventig: Europese eenwording, grote maatschappelijke veranderingen, opbouw van de sociale zekerheid. De jaren tachtig en negentig: computers en internet, de val van de Muur, deregulering. Enzovoorts, enzovoorts.
 
En de 21ste eeuw, met alle technologische ontwikkelingen? De Amerikaanse econoom Robert Gordon betoogt in The Rise and Fall of American Growth (2016) dat de economische en maatschappelijke impact van recente innovaties (voornamelijk digitalisering) in het niet valt bij die van de uitvindingen uit de jaren 1920-1970, een periode waarin sleuteltechnologieën zoals elektriciteit en de brandstofmotor de wereld ingrijpend veranderden. Voor wie zich daar een beeld bij wil vormen: lees de Eeuw van mijn vader van Geert Mak. In de periode na 1970 (ik ben ervaringsdeskundige) zijn de veranderingen veel kleiner. Wonen, werken, school, vervoer, zorg, eigenlijk de hele inrichting van de samenleving, zijn nog op dezelfde leest geschoeid als destijds. Alleen (digitale) communicatie en de beschikbaarheid van informatie zien er wezenlijk anders uit.

Bbp-groei

Maar we hoeven niet terug te vallen op micro-ervaringen of kwalitatieve inschattingen: het tempo waarin de samenleving verandert wordt ook gewoon gemeten – in de vorm van de jaarlijkse groei van het bruto binnenlands product (bbp).  Bbp-groei is de optelsom van de toename van arbeidsproductiviteit (die vooral gedreven wordt door technologie en kennisopbouw) en van arbeidsparticipatie (die samenhangt met demografie en de inrichting van de samenleving). En wat blijkt? In Nederland daalt de bbp-groei per inwoner vrijwel continu sinds de jaren vijftig, met een korte opleving in de jaren negentig.  Deze ontwikkeling wordt vrijwel volledig verklaard door de arbeidsproductiviteit; de arbeidsduur per inwoner is sinds de Tweede Wereldoorlog nauwelijks veranderd (tegenover een hogere arbeidsparticipatie van vrouwen en ouderen staat de vergrijzing en een daling van het aantal gewerkte uren per week). En die arbeidsproductiviteit, die ervoor gezorgd heeft dat we sinds 1950 per inwoner ruim vier keer zo rijk zijn geworden, staat steeds verder onder druk. Over de afgelopen vier jaar was de productiviteitsgroei negatief, zelfs zonder het effect van corona. Naar verwachting zal de komende kabinetsperiode enig herstel optreden, maar de middellangetermijnverkenning van het CPB gaat nu uit van een structureel groeicijfer van slechts 0,5% per jaar.

Dus hoezo, alles gaat steeds sneller? Ook als je erkent dat het bbp geen perfecte maatstaf van welvaart en welzijn is, blijft de conclusie onontkoombaar: de wereld verandert steeds langzamer. Althans, als je kijkt naar Nederland, Europa, Japan en de Angelsaksische landen. Voor grote delen van de wereld ligt dat anders, getuige de groeicijfers voor China, India en andere snel opkomende economieën. En daar ligt waarschijnlijk ook de verklaring voor het ongemak: anders dan in de afgelopen eeuw is het niet langer het Westen dat het tempo van de geschiedenis bepaalt. De Chinezen die in de geweldige nieuwe serie van Ruben Terlou overal in de wereld aan het werk zijn klagen over van alles, maar niet over verandering. Vaak herinneren ze zich hoe ze in armoede zijn opgegroeid – en kijken daar niet met nostalgie op terug. Wie zelf bouwt aan de toekomst, is niet bezig met onzekerheid.

Brede welvaart

Daar valt ook voor Nederland iets van te leren. Laten we aan de slag gaan om zelf vorm te geven aan duurzame en inclusieve economische groei. Door innovatie, technologische ontwikkelingen en globalisering te omarmen, maar ook door de gevolgen daarvan niet als vanzelfsprekend te accepteren: klimaatverandering, aanslagen op de leefomgeving, toenemende ongelijkheid en armoede. Dit vraagt om investeren in brede welvaart. De gezamenlijke planbureaus hebben deze week een plan van aanpak naar de Tweede Kamer gestuurd dat daarbij houvast moet bieden. Vuca kan in de vuilnisbak – als we erin slagen om zelf richting te geven aan de gewenste veranderingen.

Pieter Hasekamp

alle columns en artikelen

Pieter Hasekamp

directeur bij het Centraal Planbureau

Neem contact op

Lees meer over